نشست «اهمیت کسب‌وکارهای خانوادگی برای توسعه پایدار ایران» در تاریخ شنبه ۱۰ آبان ۱۴۰۴ با همکاری مشترک مدرسه توسعه پایدار و انجمن ترویج کسب‌وکارهای خانوادگی در دانشگاه صنعتی شریف برگزار شد. این رویداد با سخنرانی آقای حسن فروزان‌فر، رئیس کمیسیون حکمرانی سازمانی اتاق بازرگانی تهران شروع شد. وی در ابتدای سخنان خود با طرح کلیدواژه «از نام خانوادگی تا مسئولیت اجتماعی» به بیان دیدگاه‌های خود درباره اصالت و پایداریِ رویکردهای مسئولانه در کسب‌وکارهای خانوادگی پرداخت و گفت که به‌عنوان فردی که بیش از سی سال در یک کسب‌وکار خانوادگی رشد کرده، از نزدیک با این موضوع زیست داشته و آن را تجربه کرده است.

فروزان‌فر که ریاست هیئت‌مدیره شرکت کامبیز را نیز بر عهده دارد، در ادامه اظهار کرد: «وقتی در یک کسب‌وکار خانوادگی هستیم، اعتبار خانوادگی با کار گره می‌خورد. در چنین فضایی درمی‌یابیم که کسب‌وکار فقط پول درآوردن نیست، بلکه بخشی از شرافت، هویت و تعریف انسانی افراد است». او سپس این پرسش را مطرح کرد که «اصالت در کسب‌وکار به چه معناست و چگونه می‌توان آن را در گذر زمان حفظ کرد؟» و در پاسخ افزود: «اصالت یعنی ریشه داشتن در ارزش‌ها، نه در دارایی‌ها. اصالت یک بنگاه از جنس حساب و کتاب نیست، از جنس حافظه‌هاست؛ حافظه زیسته آدم‌هایی که با آن کسب‌وکار و خانواده در ارتباط بوده‌اند.»

او با اشاره به پایداری بنگاه‌ها در شرایط سخت، گفت: «کسب‌وکاری که در بحران‌ها می‌ماند، به جای آنکه کیفیت را قربانی کند، سود را قربانی می‌کند. در این لحظه کلیدی، چنین بنگاهی به اصالتی که از آن صحبت شد، نزدیک می‌شود.»

رئیس کمیسیون حکمرانی سازمانی اتاق بازرگانی تهران همچنین تأکید کرد: «مسئولانه بودن یعنی پاسخ‌گو بودن، نه صرفاً کمک کردن.» وی افزود که در کسب‌وکار خانوادگی خود، «زیست خانواده» و «درست زیستن خانواده» را از مسئولیت‌های اجتماعی آن خانواده می‌داند. فروزان‌فر در ادامه از تلاش‌های کمیسیون حکمرانی برای تغییر نگاه سنتی نسبت به مسئولیت اجتماعی گفت؛ نگاهی که این مسئولیت را بخشی جدا از کار می‌بیند، در حالی که باید در تار و پود تصمیم‌گیری، شفافیت، جانشین‌پروری و ساختار بنگاه تنیده شود.

او با اشاره به آسیب‌های احتمالی ناشی از نبود ساختار تصمیم‌گیری شفاف در خانواده‌ها افزود: «وقتی تصمیم‌ها بر پایه احساس و رابطه خانوادگی گرفته می‌شود و نه بر اساس مکانیزم‌های حکمرانی، بنگاه‌ها در معرض زمین‌گیر شدن قرار می‌گیرند». به باور او، خانواده‌هایی که از ابتدا قواعد روشن، نقش‌های مشخص و تعهد به گفت‌وگوی درون‌خانوادگی داشته باشند، دوام و اعتماد اجتماعی بیشتری می‌یابند و سهم پررنگ‌تری در توسعه پایدار ایفا می‌کنند.

فروزان‌فر، پایداری را «دوام اعتماد و ارزش‌ها، نه صرفاً زنده ماندن در بحران» تعریف کرد و یادآور شد که «پایداری بدون گفت‌وگوی بین‌نسلی ممکن نیست. اصالت و مسئولیت همچون مشعلی است که باید میان نسل‌ها جابه‌جا شود.»

در پایان، او سه درخواست مشخص از سیاست‌گذاران و نهادهای اقتصادی و اجتماعی کشور مطرح کرد: نخست، شناسنامه‌دار شدن رسمی بنگاه‌های خانوادگی در نظام سیاست‌گذاری کشور؛ دوم، ایجاد مشوق‌هایی برای انتقال شفاف و سالم بین‌نسلی با توجه به موضوعات مالیاتی، بیمه‌ای و ارث؛ و سوم، ایجاد گفت‌وگوی دائمی میان نسل‌ها و نهادها تا رویدادها از «همدردی» به «همدلی» برسند.

فروزان‌فر سخنان خود را با تأکید بر محور «از اصالت تا پایداری» به پایان رساند و گفت: «اگر اصالت را از دست بدهیم، به پایداری نخواهیم رسید. بنگاه‌های خانوادگی می‌توانند ستون پایداری باشند، زیرا در ذات خود آموخته‌اند که چگونه بایستند».

در ادامه نشست، خانم فوژان صباحی که مسئولیت‌های رئیس کمیسیون کسب‌وکارهای خانوادگی بنیاد حامیان دانشگاه تهران و دبیر انجمن ترویج کسب‌وکارهای خانوادگی را بر عهده دارند، صحبت‌هایی ارائه کردند. ایشان در ارائه‌ای با عنوان «شرکت‌های خانوادگی، حامیان توسعه زیست‌بوم علم و فناوری» با این گزارش شروع کردند که شرکت‌های خانوادگی بیش از هشتاد درصد از کسب‌وکارهای جهان را شامل می‌شوند که نه تنها موتور اقتصادی هستند، بلکه با تعهد بلندمدت، نوآوری و سرمایه‌گذاری اجتماعی، پیشران واقعی توسعه پایدار می‌توانند باشند.

فوژان صباحی در پاسخ به این سوال که چرا و چگونه شرکت‌های خانوادگی به توسعه زیست‌بوم علم و فناوری کمک می‌کنند، پاسخ‌شان را در سه محور از حیث سرمایه، از نظر مزیت‌های رفتاری و نیز سازوکارهای همکاری بیان کردند. ایشان گفتند نگاه شرکت‌های خانوادگی فراتر از پول است، صبر سرمایه‌شان زیاد است و افق و چشم‌انداز بلندمدت دارند. ثروت عاطفی و اجتماعی در این شرکت‌ها خاص است و برای نسل‌های بعدی قدم بر می‌دارند. همچنین، سرمایه اجتماعی و اعتمادی که در جامعۀ محلی دارند باعث می‌شود ارتباط با دانشگاه به خوبی شکل بگیرد و ریسک نوآوری کم و همکاری تسهیل شود.

ایشان افزودند که یک بخش دیگر، سرمایه نهادی و خیریه‌ها هستند و در بسیاری کشورها بنیادهای خانوادگی وارد موضوع حمایت از علم و فناوری می‌شوند، مانند شرکت بوش در آلمان که در پژوهش و آموزش و انتقال فناوری نقش به‌سزایی ایفا می‌کند.

خانم صباحی در مورد مزیت‌های رفتاری گفتند: شرکت‌های خانوادگی به دلیل تاب‌آوری‌شان، در حمایت از نوآوری و فناوری چالش کمتری و نتیجه بهتری دارند. مرورهای نظام‌مند نشان می‌دهد این شرکت‌ها وقتی سازوکارهای حاکمیتی و جانشینی شفافی دارند، در نوآوری محصول و فرایند عملکرد خوبی نشان می‌دهند.

در پایداری، انگیزه‌های میراث و اعتبار خانوادگی باعث می‌شود با جهت‌گیری مسئولانه‌تری نسبت به موضوعات جامعه عمل کنند. اگر شرکت‌های خانوادگی در اکوسیستم علم و فناوری به‌خوبی جای‌گذاری شوند، می‌توانند از حامیان پراکنده مالی به هم‌سرمایه‌گذاران مأموریت‌محور تبدیل شوند و سرمایه مالی صبور، سرمایه اجتماعی گسترده و سرمایه اخلاقی متعهد وارد جریان دانش شود و باعث شکوفایی و توسعه پایدار جوامع گردد.

ایشان صحبتشان را با این جمله به پایان رساندند: «خانواده‌های کارآفرین معماران آینده نوآوری و فناوری ایران هستند».

در ادامه آقای مقصود فراستخواه، عضو هیأت علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، سخنان خود را با این جمله آغاز کردند: «نهادها مهم‌اند. نهادها ساختارهای بادوام‌اند؛ زیرا الگوهای عمل ایجاد می‌کنند و قواعد نظم اجتماعی را شکل می‌دهند.» ایشان افزودند فلسفه وجودی نهاد، کاهش عدم اطمینان و نایقینی در عالم است و نهادها با ایجاد مبادله‌های غیرشخصی به پایداری جامعه کمک می‌کنند.

فراستخواه گفت نهادها یک شیء نیستند؛ بلکه پشت آن‌ها ساختارهای معنایی قرار دارد و تبلور عملکردهای تکرارپذیر هستند که نظم ایجاد می‌کنند. او با اشاره به وضعیت ایران بیان کرد: «به دلیل ضعف نهادها باید دید کدام نهادها مهم‌ترند.» وی افزود پس از شش سال بررسی به این نتیجه رسیده است که دو نهاد اهمیت بیشتری دارند.

نخست، «نهاد خانواده» است که می‌تواند در موقعیت‌های مهم همبستگی ایجاد کند و پیوند اجتماعی را تقویت کند. دوم، «نهاد انسانی» است که مهم‌ترین نهاد است و کشور را همین نهادهای انسانی حفظ کرده‌اند.

آقای فراستخواه در پایان با اشاره به کتابی که اخیراً خوانده‌اند گفتند: «طبیعت قاعده و بازیگر بزرگ ندارد؛ شبکۀ زمین را بازیگران کوچک حفظ می‌کنند». ایشان افزودند: «کسب‌وکارهای خانوادگی همان بازیگران کوچک اما مهم‌اند که در پایداری و تداوم جامعه نقش دارند.»

در بخش بعدی آقای مجید نوید، بنیان‌گذار و رئیس هیئت‌مدیره مؤسسه آمال کودک و نوجوان و از خانوادۀ فعالین کسب‌وکارهای خانوادگی، در سخنان خود گفتند: «دوستان بیشتر به تأثیر اجتماعی نهاد خانواده پرداختند، اما من می‌خواهم از درون خانواده و از تجربه اعضا به این موضوع نگاه کنم». ایشان با اشاره به تجربۀ خانواده‌هایی که والد کارآفرین یا کسب‌وکار خانوادگی دارند، افزودند: «این فرزندان زودتر از دیگران با فضای کسب‌وکار درگیر می‌شوند و الگوهایی چون بلندپروازی، ریسک‌پذیری، صبوری و تاب‌آوری را از والدین خود می‌آموزند. همچنین شبکه اجتماعی گسترده‌تری دارند و از اعتبار اجتماعی خانواده بهره‌مند می‌شوند».

او در ادامه گفت: «در کنار این فرصت‌ها، تهدیدهایی هم وجود دارد؛ از جمله کمبود حضور والد، دشواری رشد زیر سایه والدین کارآفرین، رقابت نسل دوم و سوم، و چالش ایجاد محیط مشارکتی به جای رقابتی در کسب‌وکار».

نوید به مسئله هویت شخصی فرزندان اشاره کرد و گفت: «گاهی استعدادهای متفاوت فرزندان با مسیر اصلی کسب‌وکار خانوادگی در تضاد قرار می‌گیرد و اختلاف ایجاد می‌کند. موفقیت فرزندان نیز ممکن است زیر سایه موفقیت والدین پنهان بماند و فشار اجتماعی به آنان وارد شود».

او افزود: «یکی دیگر از تهدیدها ریسک فرسودگی است؛ زمانی که دوره مدیریت نسل والد طولانی می‌شود و فرسودگی سازمانی شکل می‌گیرد».

نوید در پایان تأکید کرد: «این خانواده‌ها هم فرصت‌های زیادی دارند و هم تهدیدهای جدی، اما آنچه مسیر را هموار می‌کند منش والدین است».

آقای رضا پدیدار، رئیس کمیسیون توسعه پایدار، محیط زیست و استاندارد اتاق بازرگانی ایران، بر ضرورت رسیدن به یک ذهنیت استراتژیک در کسب‌وکارهای خانوادگی تأکید کردند: «این ذهنیت اگر اتفاق بیفتد برای ما تشخیص ایجاد می‌کند و باید ناظر بر محتوای درست توسعه باشد».

او شش ماموریت اصلی را معرفی کرد: مدیریت علمی، تطابق، اعتماد، امید، مدل مشارکت و شفافیت. پدیدار گفت: «اگر به این موارد توجه کنیم، می‌رسیم به جریان توسعه».

وی در پایان با استناد به گزارش سایت مکِنزی ۲۰۲۳ تأکید کرد: «مشاغل کسب‌وکار خانوادگی بیش از ۷۰ درصد تولید ناخالص جهانی را تشکیل می‌دهند».

آقای سعید جابر انصاری، رئیس هیئت مدیره انجمن ترویج کسب‌وکارهای خانوادگی، در سخنان خود به تجربیات بین‌المللی مرتبط پرداختند و تأکید کردند که در صورت وجود حکمرانی خوب و نهادهای فراگیر توسعه، کسب‌وکارهای خانوادگی می‌توانند به نهادهای توسعه‌ای موفق تبدیل شوند، البته با رعایت شروط مشخص.

وی به شبکه بین‌المللی کسب‌وکار خانوادگی (FBN International) در لوزان سوئیس اشاره کرد که از طریق ۳۲ نهاد ملی و منطقه‌ای در ۶۵ کشور با رویکرد «با خانواده‌ها برای خانواده‌ها» فعالیت می‌کند. این شبکه با بدنه دانشی قوی، توانمندسازی و شبکه‌سازی کسب‌وکارهای خانوادگی، به شناسایی و انتقال تجارب برتر جهانی، ملی و محلی می‌پردازد تا تداوم موفق و پایدار بین‌نسلی این کسب‌وکارها را تسهیل کند. آقای جابر انصاری به سابقۀ عضویت حقیقی و حقوقی اشخاص و شرکت‌هایی از ایران در این نهاد بین‌‍‌المللی اشاره کردند.

ایشان تأکید کردند که کسب‌وکارهای خانوادگی در سراسر جهان ستون فقرات بخش خصوصی هستند، این نوع کسب‌وکارها مدل برتر مشارکت در فعالیت‌های اقتصادی شناخته می‌شوند و سهمی حدود ۷۰ درصد از GDP جهانی را به خود اختصاص داده‌اند. این خود نشانگر مقبولیت، گستردگی و برتری مدل کسب‌وکار خانوادگی در رشد اقتصادی جهان به ویژه در کشورهای شرقی و غربی است، در حالی که در کشور ما آن‌گونه که شایسته چنین جایگاهی است، مورد توجه قرار نگرفته است.

آقای جابر انصاری با اشاره به اقدامات داخلی گفتند: «تصمیم و اعلام اتاق بازرگانی، به‌عنوان پارلمان بخش خصوصی، در ایران و استان‌ها، برای تجدید عهد با کسب‌وکارهای خانوادگی عضو اتاق و حمایت همه‌جانبه از ایشان است. این اقدام شامل ایجاد شورای مرکزی کسب‌وکارهای خانوادگی در اتاق ایران، ایجاد مراکز کسب‌وکارهای خانوادگی در تهران و مراکز استان‌ها و حمایت از توسعه اکوسیستم یادشده در جهت تقویت ذاتی و انسجام درونی خانواده‌های کارآفرین و جامعه کسب‌وکارهای خانوادگی به‌عنوان ستون فقرات بخش خصوصی می‌باشد و از اقدامات پیش رو و در حال انجام است.»

ایشان شعار FBN را چنین بیان کردند: «اگر می‌خواهید سریع بروید، تنها بروید؛ اگر می‌خواهید راه دور بروید، با هم بروید. ما به نسل‌ها فکر می‌کنیم، نه به فصل‌ها». آقای جابر انصاری با اشاره به اهداف FBN بیان کرد: «افزایش آگاهی و تأثیرگذاری کسب‌وکارهای خانوادگی از جمله اولویت‌هاست و کسب‌وکارهای خانوادگی باید ۷۰ درصد سهم حل معضلات اجتماعی و محیط زیستی را بر عهده داشته باشند و به اصول توسعه پایدار در برنامه‌ریزی‌ها و فعالیت‌های خود توجهی جدی داشته باشند».

وی با بیان تجربه‌ای از شرکت در یک کنفرانس جهانی مرتبط نقل کردند: «کسب‌وکارهای خانوادگی در سراسر جهان به طور فزاینده‌ای نیاز به شفافیت و ارتباط بیشتر درباره تأثیر اجتماعی و محیط زیستی خود چه در سطح محلی و چه جهانی تشخیص دادند. خانواده‌ها به دنبال راه‌هایی برای مشارکت در اهداف توسعه پایدار و تضمین میراث مثبت و ماندگار خود برای جامعه هستند».

آقای جابر انصاری افزود که FBN  قصد دارد طی ۲۰ سال آینده شبکه‌ای پیشرو ایجاد کند که خانواده‌های تجاری-کارآفرین را گرد هم آورد و با تسریع نوآوری و ارائه راه‌حل برای مقابله با چالش‌های زیست‌محیطی و اجتماعی، میراث کسب‌وکارهای خانوادگی برای بشریت را تثبیت نماید.

وی با تأکید بر تغییر سیستمی استراتژی FBN گفت: «وضعیت بحرانی، نیازمند استفاده از تمام سرمایه‌های خانواده‌های کارآفرین—اجتماعی، اقتصادی و سیاسی—است.» ایشان بر اهمیت تربیت کنشگران مرزی و حتی فرامرزی و نقش اجتماعی و فرهنگی کسب‌وکارهای خانوادگی تأکید کردند و افزودند پیشگامی در نوآوری و فناوری برای آینده کشور حیاتی است و پیشنهاد کردند یک اکوسیستم برای این موضوع ایجاد شود.

در پایان نشست، آقای هامون طهماسبی، عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف با اشاره به نقل قولی از بنیانگذار گروه بزرگ تاتا در هندوستان، آقای جمشید تاتا که «جامعه برای یک کسب‌وکار آزاده فقط یک ذی‌نفع نیست؛ بلکه مقصود وجودی آن کسب‌وکار است» به تاثیر ارزش‌های کهن و بنیادین و اصلی بانیان کسب‌وکارهای خانوادگی بر اتخاذ رویکردهای مسئولانه در کل کسب‌وکار و نسل‌های بعد نسبت به جامعه و محیط زیست و توسعه پایدار کشور اشاره کردند. 

طهماسبی همچنین بر ضرورت ایفای نقش فعال‌تر کسب‌وکارهای خانوادگی در حمایت از زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور و به ویژه پیشبرد ابتکارات دانشگاهی و علمی و ترویجی در این زمینه تاکید داشت؛ چرا که به‌ویژه در ایران نیازمند اتخاذ موضعی فعال‌تر و مولدتر در مباحث نظری و دانشی این حوزه هستیم. ایشان با اشاره به اهداف جهانی توسعه پایدار به این موضوع اشاره کرد که «این اهداف علی رغم جنبه‌های مثبت در بسیاری وجوه، اما از آنجا که دغدغه‌ای برای نهاد خانواده ندارند و حتی از نگاه برخی تشکل‌های بین‌المللی مرتبط، در برخی شاخص‌ها ضد خانواده محسوب می‌شوند و همچنین فقدان نگاه عمیق به انسان و ماهیت انسان، و برخی اشکالات دیگر، نمی‌توانند مبنایی بی‌چون و چرا برای هدف‌گذاری‌های شرکت‌های ایرانی و به‌ویژه کسب‌وکارهای خانوادگی قرار بگیرند؛ با این حال تولید اهداف ایرانی توسعه پایدار مستلزم سرمایه‌گذاری و حمایت از مطالعات کاربردی مرتبط است که در این زمینه بایستی ایفای نقش فعال‌تری از شرکت‌ها و نهادهای دغدغه‌مند صورت بگیرد».